در دهه‌های اخیر، توسعه‌ی فناوری و تکنولوژی به‌شکلی بی‌سابقه منجر به تغییر و تحول بسیاری از صنایع شده است. فناوری‌های نوظهور، مانند اینترنت اشیاء (Internet of Things یا IoT)، هوش مصنوعی (Artificial Intelligence یا AI) و بلاکچین (Blockchain)، در ساختار و روند انجام کارها در بسیاری از حوزه‌ها تاثیر بسزایی گذاشته‌اند.
شما میتوانید برای بهره مندی از خدمات حقوقی با ما در موسسه حقوقی لیبرالا در ارتباط باشید.
صنعت ساخت‌وساز هم از این تحولات بی‌تاثیر نبوده است. در این میان، مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (Building Information Modeling یا BIM)، به‌عنوان یکی از فناوری‌های جدید و پیشرفته توانسته است با ارائه‌ی یک پایگاه یکپارچه و چندبعدی برای طراحی، برنامه‌ریزی و مدیریت پروژه‌ها و بهره‌وری در صنعت ساخت‌وساز را به‌شکل درخور توجهی افزایش دهد.
BIM با استقبال نسبتا زیادی در صنعت ساخت جهانی روبه‌رو شده است و با رشدی روزافزون درحال فراگیر شدن است؛ لذا توجه و سرمایه‌گذاری بر مفاهیم فناوری‌های نوین مدیریتی در صنعت ساخت به‌جهت بالا بردن سطح استانداردهای فرآیند ساخت در کشور که در نهایت به تقویت اقتصاد کشور و ورود سرمایه‌های خارجی به چرخه‌ی مالی کشور منجر می‌شود، ضروری است.
علاوه‌بر فناوری BIM، قراردادهای هوشمند که مبتنی‌بر فناوری بلاکچین‌اند، به‌عنوان راهکاری نوین در مدیریت قراردادها و معاملات در پروژه‌های ساخت‌وساز مطرح شده‌اند؛ این قراردادها با قابلیت اجرای خودکار و بدون نیاز به واسطه، شفافیت و امنیت بیشتری نسبت به قراردادهای سنتی به فرآیندهای حقوقی و مالی پروژه‌ها اضافه می‌کنند.
ادغام فناوری‌های BIM و قراردادهای هوشمند می‌تواند تغییری چشمگیر در جهت بهبود کارایی، کاهش هزینه‌ها و افزایش اعتماد میان سرمایه‌گذاران و پیمانکاران ایجاد کند.
بااین‌حال، در حقوق ایران زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری از این فناوری‌های نوین وجود ندارد و چالش‌های متعددی در مسیر پذیرش و اجرای آنها قرار دارند. همچنین فقدان ادبیات حقوقی و عدم قانون‌گذاری دراین‌خصوص به چالش‌های اجرای این فناوری‌ها می‌افزاید.
این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته، نظیر انگلستان و ایالات متحده‌ی آمریکا، استفاده از BIM Level 2 به‌عنوان الزامی قانونی در پروژه‌های ساخت‌وساز دولتی اعمال می‌شود، درحالی‌که صنعت ساخت‌وساز ایران هنوز با مشکلاتی نظیر فقدان زیرساخت‌های مناسب و عدم وجود قانون‌گذاری مواجه است.
متخصصان موسسه‌ی حقوقی لیبرالا در این نوشتار، ابتدا توضیحاتی مختصر درباره‌ی فناوری BIM و قراردادهای هوشمند ارائه می‌دهند و مزایای آنها را بررسی خواهند کرد. سپس تاثیرات ادغام این دو فناوری را تحلیل کرده و به لزوم توجه به این نوآوری‌ها در نظام حقوقی ایران پرداخته و پیشنهاداتی در این زمینه مطرح خواهند کرد.
مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) و قراردادهای هوشمند چگونه می‌توانند پروژه‌های ساختمانی را متحول کنند؟
BIM مجموعه‌ای از سیاست‌ها، روش‌ها و فناوری‌های مرتبط است که چهارچوبی را برای مدیریت طراحی و اطلاعات پروژه در طول چرخه‌ی عمر ساختمان فراهم می‌کند.
مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) فرآیندی است که طی آن، یک مدل سه‌بعدی از پروژه به‌همراه یک پایگاه داده‌ی جامع از آن ایجاد می‌شود؛ این مدل شرایطی را فراهم می‌آورد که کلیه‌ی ذی‌نفعان پروژه در طول اجرای آن، وظایف محوله را با دقت و بهره‌وری بیشتر به انجام رسانند.
BIM فراتر از یک مدل سه‌بعدی است و شامل مجموعه‌ای از داده‌ها و اطلاعات مرتبط با پروژه است.
در حقیقت، BIM به‌عنوان یک «مدل هوشمند» در محیطی سه‌بعدی از پروژه تعریف می‌شود که تمامی طرف‌های درگیر در پروژه می‌توانند به آن دسترسی داشته باشند.
«هوشمندی» در BIM به این معناست که هریک از اجزای مدل، بسته به سطح اطلاعات آن، پارامترهایی ازجمله زمان، هزینه، ریسک، اطلاعات فنی مرتبط با مواد و اطلاعات تامین منابع را در خود جای می‌دهند.
سطوح مختلف BIM؛ هر سطح چگونه عمل می‌کند؟
مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) دارای سطوح مختلفی است که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. این سطوح به شرح زیرند:
سطح 1 BIM؛ همکاری محدود و مدل‌های مستقل
در سطح 1 BIM، طراحان به‌طور مستقل روی مدل‌های خود کار می‌کنند و اطلاعات را در فرمت‌های توافقی با سایر اعضای تیم به اشتراک می‌گذارند. در این سطح، پروژه می‌تواند شامل مدل‌های دوبعدی (2D) و سه‌بعدی (3D) باشد.
اما مشکل اصلی این است که عدم وجود یک مدل اصلی مشترک باعث می‌شود که ارتباطات و همکاری میان طراحان به‌طور بهینه صورت نگیرد. هر عضو تیم مسئول نگهداری و به‌روزرسانی داده‌های خود است که این امر ممکن است منجر به تعارضات، عدم هماهنگی و بروز مشکلات در روند اجرای پروژه شود.
سطح 2 BIM؛ هم‌زمانی مدل‌ها و همکاری پیشرفته‌تر
در سطح 2 BIM، هریک از اعضای تیم، مانند معماران، مهندسان و پیمانکاران، مدل‌های مستقل خود را ایجاد می‌کنند و این مدل‌ها به‌صورت دوره‌ای در یک مدل اصلی فدراسیونی ادغام می‌شوند.
این سطح به همکاری میان اعضای تیم کمک می‌کند؛ اما هنوز هم یک مدل مشترک و یکپارچه که همه‌ی اعضای پروژه به آن دسترسی داشته باشند وجود ندارد.
در این مرحله، مدل‌ها همچنان مجزایند و از طریق تطبیق دوره‌ای، یک مدل کلی ایجاد می‌شود. در بریتانیا، از سال ۲۰۱۶ استفاده از سطح دوم BIM برای تمامی پروژه‌های دولتی الزامی شده است.
در مقایسه با سطح اول، می‌توان گفت که سطح دوم رویکردی پیشرفته‌تر دارد. در این سطح، طراحان همچنان مدل‌های خود را به‌طور جداگانه ایجاد می‌کنند؛ اما این مدل‌ها به‌صورت دوره‌ای با یک مدل مرکزی فدراسیونی (Federated Model) ترکیب می‌شوند.
سطح 3 BIM؛ همکاری کامل و دسترسی به داده‌های مشترک
در سطح 3 BIM، یک محیط داده‌ی مشترک (Common Data Environment یا CDE) ایجاد می‌شود که برای تمامی طرف‌های پروژه در دسترس است. این ویژگی، تمایز اصلی سطح سوم نسبت به سطح دوم است.
در این سطح، تمامی طراحان و اعضای تیم‌های مختلف به‌طور مشترک روی یک فایل کار می‌کنند و تغییرات را به‌صورت هم‌زمان اعمال می‌کنند؛ این قابلیت باعث می‌شود که همکاری میان اعضای تیم به‌طور چشمگیری افزایش یابد و پروژه‌ها به‌سمت یک فرآیند پویا و انعطاف‌پذیر هدایت شوند.
قرارداد هوشمند چیست و چگونه خودکارسازی فرآیندها را ممکن می‌سازد؟
قرارداد هوشمند (Smart Contract) نوعی قرارداد الکترونیکی است که ویژگی برجسته آن، اجرای خودکار برخی از مفاد آن است. این قراردادها با استفاده از فناوری‌های نوین، مانند امضای دیجیتال، هوش مصنوعی، ارز دیجیتال و همچنین فناوری‌های دفاتر کل توزیع‌شده (Distributed Ledger)، مانند بلاکچین، ایجاد می‌شوند.
در این سیستم، براساس شرایط خاص ازپیش‌تعیین‌شده، اقدامات معینی به‌طور خودکار انجام می‌شوند. این ویژگی‌ها موجب کاهش نیاز به واسطه‌ها و افزایش سرعت و دقت در اجرای قراردادها می‌شود.
ادغام فناوری BIM و قراردادهای هوشمند چگونه می‌تواند آینده حقوق ساخت‌وساز را تغییر دهد؟
در مشارکت‌های تجاری، اصولی همچون حسن‌نیت، شفافیت، افزایش اعتماد و تعهد به اجرای قرارداد برای تضمین پیشبرد اهداف مشترک و دستیابی به نتایج مطلوب اهمیت ویژه‌ای دارند.
ادغام فناوری مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) و قراردادهای هوشمند می‌تواند تاثیری چشمگیر در بهبود کارایی، کاهش هزینه‌ها، تسهیل فرآیندهای اجرایی و مدیریت پروژه‌ها در صنعت ساخت‌وساز داشته باشد.
فناوری BIM چگونه می‌تواند به بهبود کارایی و کاهش هزینه‌ها در پروژه‌های ساختمانی کمک کند؟
فناوری BIM با فراهم آوردن اطلاعات دقیق و منظم، امکان همکاری موثرتر میان ذی‌نفعان پروژه را فراهم می‌آورد. این فناوری باعث کاهش اشتباهات و نواقص، افزایش بهره‌وری و بهبود ارتباطات میان تیم‌های پروژه می‌شود.
در سطح جهانی، بسیاری از شرکت‌های ساختمانی، فناوری BIM را به‌عنوان استاندارد در پروژه‌های خود پذیرفته‌اند. طبق گزارش‌ها، در سال ۲۰۲۰، ۷۳ درصد از شرکت‌های بریتانیایی در پروژه‌های خود از BIM استفاده کرده‌اند. این آمار نشان می‌دهد که BIM، نه‌تنها موجب کاهش ریسک‌ها و صرفه‌جویی در هزینه‌ها شده، بلکه به افزایش سودآوری پروژه‌ها نیز کمک کرده است.
ترکیب فناوری BIM و قراردادهای هوشمند؛ یک راهکار جامع برای صنعت ساخت‌وساز
فناوری BIM با پردازش و سازمان‌دهی منسجم داده‌های پروژه، به‌عنوان ابزاری جامع در مدیریت پروژه‌های ساخت‌وساز شناخته می‌شود. بااین‌حال، این فناوری به‌تنهایی نمی‌تواند امنیت و تغییرناپذیری اطلاعات را تضمین کند.
در این راستا، قراردادهای هوشمند بر بستر بلاکچین وارد عمل می‌شوند؛ این قراردادها به‌طور شفاف و غیر قابل تغییر، اطلاعات را ثبت کرده و اعتبار و صحت داده‌های ثبت‌شده در مدل‌های BIM را تضمین می‌کنند.
ادغام BIM و قراردادهای هوشمند چگونه می‌تواند ریسک‌ها را کاهش و اعتماد را در پروژه‌های ساختمانی افزایش دهد؟
با ادغام BIM و قراردادهای هوشمند، تمامی ذی‌نفعان پروژه می‌توانند با اطمینان از صحت اطلاعات موجود، در مراحل مختلف پروژه با اعتماد و هماهنگی بیشتری به پیشبرد و نظارت بر فرآیند ساخت بپردازند.
این همکاری به‌طور چشمگیری ریسک‌های ناشی از نقص اطلاعات را کاهش داده و موجب بهبود عملکرد کلی پروژه خواهد شد. این ترکیب فناوری‌ها، گامی مهم به‌سوی حل مشکلات حقوقی و عملیاتی موجود در صنعت ساخت‌وساز است و می‌تواند انقلابی در این حوزه ایجاد کند.
BIM چگونه می‌تواند ریسک‌ها و اختلافات را در پروژه‌های ساختمانی کاهش دهد؟
داده‌های موجود در مدل مرکزی BIM قادرند ایرادات و نواقص طرح را در هر زمان شناسایی کنند. این ویژگی به طرفین قرارداد این امکان را می‌دهد که ایرادات را زودتر شناسایی کرده و از بروز اختلافات احتمالی جلوگیری کنند.
در روش‌های سنتی، هریک از طرفین ممکن است واقعیت‌ها را از دیدگاه خود تفسیر کنند؛ اما داده‌های مدل مرکزی BIM که توسط تمامی ذی‌نفعان به‌طور مشترک ایجاد می‌شود، حقیقتی غیر قابل انکار و تغییرناپذیر را ارائه می‌دهند.
این ویژگی باعث می‌شود که طرفین پروژه مجبور شوند با همکاری بیشتر به شناسایی و حل مشکلات در مراحل اولیه بپردازند.
فناوری BIM چگونه نظارت و مدیریت پروژه‌ها را تسهیل می‌کند؟
فناوری BIM مدیریت ساخت و نظارت بر پیمانکاران فرعی را به‌طور شایان توجهی تسهیل می‌کند. این فناوری با قابلیت ردیابی جامع و دقیق چهار عامل اصلی پروژه، یعنی زمان، هزینه، کمیت و کیفیت، نظارت به‌روز و موثری بر تمام ابعاد پروژه فراهم می‌آورد.
طرفین پروژه از طریق مدل مرکزی می‌توانند به تمام اطلاعات ضروری دسترسی داشته باشند و تغییرات لازم را با شفافیت کامل اعمال کنند. این سطح از شفافیت، مسئولیت‌های قراردادی هر ذی‌نفع را به‌وضوح مشخص کرده و به کاهش اختلافات و افزایش کارایی در مراحل مختلف پروژه کمک می‌کند.
BIM چگونه می‌تواند زمان‌بندی پروژه‌ها را بهبود بخشد؟
طرفین قرارداد با استفاده از BIM قادر خواهند بود به‌طور دقیق میزان پیشرفت یا تاخیر در انجام تعهدات قراردادی خود را مشاهده کنند. گزارشی از تیم حقوقی King’s College لندن نیز نشان داده است که فناوری BIM همکاری میان طراحان را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
تام اولتون، مدیر بخش BIM در شرکت Turner & Townsend، در این گزارش اظهار داشته است که در تمامی پروژه‌هایی که در آنها مشارکت داشته، مزایای BIM شامل کاهش هزینه‌ها، افزایش کیفیت، کاهش ریسک‌ها و بهبود زمان‌بندی مشهود بوده است.
آیا حجم زیاد داده‌ها در BIM می‌تواند ریسک‌های قراردادی را افزایش دهد؟
در یک نظرسنجی از Pinsent Masons در سال ۲۰۱۴، ۵۷ درصد از پاسخ‌دهندگان کاهش ریسک‌ها را یکی از مزایای عمده‌ی فناوری BIM عنوان کرده‌اند.
برخی از نویسندگان معتقدند که به‌دلیل حجم زیاد اطلاعات در BIM، ممکن است مرزهای مسئولیت طرفین در قرارداد دچار ابهام شود و این موضوع، ریسک‌های قراردادی را افزایش دهد.
بااین‌حال، تدوین یک چهارچوب قراردادی دقیق و برنامه‌ی اجرایی مشخص (BEP) می‌تواند از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کند.
قراردادهای هوشمند چگونه می‌توانند باعث افزایش شفافیت و امنیت در پروژه‌ها شوند؟
ویژگی خوداجرایی قراردادهای هوشمند باعث می‌شود این قراردادها به روش شرطی «اگر-آن‌گاه» به‌طور خودکار ضمانت‌اجراهای پیش‌بینی‌شده را اعمال کنند.
این ویژگی موجب شفافیت و امنیت بیشتر، تقویت اعتماد طرفین و افزایش سرعت و دقت معاملات می‌شود. با این قابلیت، هر خطای احتمالی، به‌سرعت شناسایی و رفع می‌شود و نیازی به دخالت واسطه‌ها نیست.
ادغام BIM و قراردادهای هوشمند چگونه می‌تواند هزینه‌ها و زمان پروژه‌ها را کاهش دهد؟
ترکیب فناوری BIM و قراردادهای هوشمند می‌تواند هزینه‌های پروژه را در هر دو مرحله‌ی پیش‌ساخت و اجرایی کاهش دهد.
در مرحله‌ی پیش از اجرای پروژه، این فناوری‌ها باعث افزایش دقت در امکان‌سنجی و تدوین طرح تجاری می‌شوند که این امر هزینه‌های مربوط به مطالعات اولیه و برنامه‌ریزی را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود که پیمانکاران با اطمینان بیشتری وارد مرحله‌ی ساخت شوند.
در فرآیند مناقصه نیز دسترسی به داده‌های دقیق و به‌روز، امکان ارائه‌ی پیشنهادات دقیق‌تر و کاهش هزینه‌های جانبی را فراهم می‌آورد.
در مراحل اجرایی، با توجه به اینکه مدل BIM اطلاعاتی جامع در اختیار تیم‌های پروژه قرار می‌دهد و فرآیندهای قرارداد هوشمند به‌طور خودکار انجام می‌شوند، نیاز به نیروی انسانی متخصص برای پیگیری و کنترل دستی کاهش می‌یابد و هزینه‌های مربوط به مهندسی و تدارکات نیز بهینه می‌شود.
این یکپارچگی فناوری‌ها، علاوه‌بر کاهش هزینه‌ها، بهبود زمان‌بندی پروژه و کاهش ریسک‌های مالی ناشی از تاخیر در بهره‌برداری از پروژه را به‌همراه دارد.
مشارکت زودهنگام پیمانکاران چگونه می‌تواند بهبود فرآیند تامین پروژه‌های ساختمانی را رقم بزند؟
مشارکت زودهنگام پیمانکاران اصلی و فرعی، به‌ویژه در مراحل مناقصه و پیش‌ساخت، تاثیر بسزایی در تامین پروژه‌های ساختمانی دارد.
این رویکرد موجب افزایش هماهنگی بین تیم‌ها و کاهش اختلافات می‌شود که در نهایت باعث بهبود عملکرد کلی پروژه می‌گردد.
مدل «Two Stage Open Book» در بریتانیا؛ این مدل چگونه موفق شد؟
یکی از مدل‌های موفق در بریتانیا برای پیاده‌سازی هم‌زمان فناوری BIM و مشارکت زودهنگام پیمانکاران، مدل «Two Stage Open Book» است.
در این مدل، پیمانکار اصلی و سایر اعضای تیم در مراحل اولیه‌ی پروژه با انعقاد قراردادی مشروط به پروژه‌ی ساخت، متعهد می‌شوند که طبق برنامه‌ی زمان‌بندی مشخصی از طریق BIM در زمینه‌ی توسعه‌ی طراحی، برآورد هزینه‌ها و مدیریت ریسک‌ها همکاری کنند.
این رویکرد باعث افزایش شفافیت، کاهش هزینه‌ها و بهبود مدیریت ریسک‌ها در پروژه‌های ساختمانی می‌شود.
چرا فناوری BIM همراه با مشارکت زودهنگام پیمانکار، شفافیت و کاهش هزینه‌ها را در پی دارد؟
اجرای مدل «Two Stage Open Book» در پروژه‌های آزمایشی دولت بریتانیا نشان داده است که استفاده از فناوری BIM در کنار مشارکت زودهنگام پیمانکار، شفافیت پروژه را افزایش داده و به‌طور موثری هزینه‌ها را کاهش می‌دهد.
این روش باعث می‌شود که همه‌ی ذی‌نفعان پروژه از ابتدا به اطلاعات دقیق و به‌روز دسترسی داشته باشند؛ در نتیجه، مدیریت هزینه‌ها و ریسک‌ها بهتر انجام می‌شود.
چرا سیستم‌های سنتی تامین پروژه‌ها ناکارآمدتر از روش مشارکت زودهنگام پیمانکاران‌اند؟
در سیستم‌های سنتی تامین، پیمانکاران معمولا در مراحل پایانی فاز پیش‌ساخت به پروژه می‌پیوندند. این تأخیر در مشارکت می‌تواند منجر به بررسی ناقص اطلاعات طراحی و هزینه‌ها شود.
به‌این‌ترتیب، احتمال بروز اشتباهات و نواقص در مراحل بعدی پروژه افزایش می‌یابد؛ زیرا اطلاعات ابتدایی به‌طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته‌اند.
فناوری BIM چگونه می‌تواند در حل وفصل اختلافات در پروژه‌های ساختمانی تاثیرگذار باشد؟
فناوری مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) با ایجاد یک محیط داده‌ی مشترک (CDE) این امکان را فراهم می‌آورد که تمامی ذی‌نفعان پروژه از داده‌ها و شواهد دقیق سه‌بعدی از وضعیت پروژه بهره‌مند شوند.
این ویژگی‌ها، به‌ویژه در مواقع بروز اختلافات، به طرفین این فرصت را می‌دهند که به‌سرعت به اطلاعات مستند و به‌روز دسترسی داشته باشند و در نتیجه، اختلافات ناشی از اشتباهات یا نواقص طراحی را برطرف کنند.
دسترسی به داده‌های شفاف چگونه می‌تواند روند رسیدگی قضایی را تسهیل کند؟
در مواقعی که حل و فصل اختلافات به مراجع قضایی ارجاع داده می‌شود، وجود داده‌های جامع و شفاف از وضعیت پروژه می‌تواند عنصری کلیدی در تسهیل فرآیند رسیدگی به دعاوی و تعیین مسئولیت‌ها باشد.
دسترسی به شواهد دقیق و سه‌بعدی موجب می‌شود که تحلیل و ارزیابی اختلافات با دقت و عدالت بیشتری انجام شود.
آیا روش‌های غیر قضایی برای حل اختلافات در پروژه‌های ساخت‌وساز موثرند؟
طرفین در پروژه‌های ساختمانی، علاوه‌بر روش‌های قضایی، می‌توانند از روش‌های غیر قضایی، مانند میانجی‌گری، داوری و تشکیل هیئت‌های پیشگیری و حل اختلافات برای حلوفصل مشکلات خود استفاده کنند.
استفاده از این روش‌ها همراه با دسترسی به اطلاعات دقیق و به‌روز مدل مرکزی، امکان شناسایی و حل سریع‌تر اختلافات در مراحل اولیه‌ی پروژه را فراهم می‌آورد و از طولانی شدن فرآیند حل اختلافات جلوگیری می‌کند.
BIM چگونه به بهبود روابط و اعتماد میان ذی‌نفعان پروژه کمک می‌کند؟
یکی از نتایج مهم استفاده از فناوری BIM در پروژه‌های ساختمانی، بهبود روابط میان ذی‌نفعان و افزایش اعتماد است
دسترسی به داده‌های شفاف و مستند، نه‌تنها موجب کاهش زمان و هزینه‌های حل اختلافات می‌شود، بلکه باعث شکل‌گیری محیطی مبتنی‌بر همکاری می‌شود که از بروز مشکلات و اختلافات در آینده جلوگیری می‌کند و موفقیت پروژه را تضمین می‌کند.
ترکیب BIM و قراردادهای هوشمند چگونه می‌تواند فرآیند حل اختلافات را بهبود بخشد؟
استفاده‌ی هم‌زمان از فناوری BIM و قراردادهای هوشمند، بستری شفاف و جامع برای مدیریت اختلافات ایجاد می‌کند.
قراردادهای هوشمند با ثبت دیجیتالی و غیر قابل تغییر تعهدات و شرایط، به‌عنوان اسناد معتبر در حل اختلافات عمل می‌کنند و حتی می‌توانند برخی از اختلافات ساده را به‌صورت خودکار و بدون نیاز به مداخله‌ی قضایی حل کنند.
این ترکیب فناورانه، نه‌تنها زمان و هزینه‌های مربوط به حل اختلافات را کاهش می‌دهد، بلکه موجب افزایش سرعت و دقت در اجرای پروژه‌ها شده و از بروز مشکلات پیشگیری می‌کند.
پروژه Cookham Wood Prison؛ نمونه‌ای موفق از استفاده از فناوری BIM و مشارکت زودهنگام پیمانکار
پروژه Cookham Wood Prison یکی از پروژه‌های برجسته است که در آن فناوری مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) و مشارکت زودهنگام پیمانکار (ECI) به‌طور موثر در صنعت ساخت‌وساز مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
این پروژه که توسط دولت بریتانیا به‌عنوان بخشی از طرح‌های آزمایشی برای ارزیابی تاثیر این فناوری‌ها در پروژه‌های عمرانی اجرا شد، موفقیت‌هایی درخور توجه در بهبود کارایی پروژه‌های ساختمانی به‌همراه داشت.
استفاده از مدل‌های BIM در این پروژه چگونه به بهبود فرآیند مناقصه کمک کرد؟
در این پروژه، مدل‌های سطح دوم BIM، به‌عنوان بخشی از اسناد مناقصه به پیمانکاران اصلی ارسال شدند.
این مدل‌ها شامل اطلاعاتی دقیق و کامل از طراحی، هزینه، ساخت و مدیریت پروژه بودند که به پیمانکاران اصلی این امکان را دادند که پیشنهادات خود را برای تیم پروژه (شامل مشاوران، طراحان و پیمانکاران فرعی) با دقت بیشتری آماده کنند.
این روش، نه‌تنها به شفافیت بیشتر در فرآیند انتخاب پیمانکار کمک کرد، بلکه باعث بهبود هماهنگی میان تیم‌های مختلف پروژه شد.
فناوری BIM چگونه هزینه‌های پروژه را کاهش داد؟
طبق گزارش‌های منتشرشده، استفاده از فناوری BIM در پروژه‌ی Cookham Wood Prison منجر به کاهش هزینه‌های اجرایی پروژه تا ۲۰ درصد از هزینه‌ی توافق‌شده شد.
به‌طور دقیق‌تر، هزینه‌ی معیار که در سند اولیه‌ی پروژه برابر با ۲۹۱۰ یورو به ازای هر مترمربع تعیین شده بود، پس از استفاده از فناوری BIM و مشارکت زودهنگام پیمانکار، به ۲۳۳۲ یورو به ازای هر مترمربع کاهش یافت.
این کاهش هزینه، نشان‌دهنده‌ی تاثیر شگرف این فناوری‌ها در بهینه‌سازی منابع و کاهش هزینه‌های پروژه‌های ساختمانی است.
چالش‌های حقوقی ادغام فناوری BIM و قراردادهای هوشمند؛ چگونه می‌توان مشکلات مالکیت و قوانین را حل کرد؟
۱. مالکیت مدل طراحیشدهی BIM
موضوع مالکیت مدل طراحیشدهی BIM یکی از مهم‌ترین چالش‌های حقوقی مرتبط با به‌کارگیری فناوری مدل‌سازی اطلاعات ساختمان محسوب می‌شود.
در پایان پروژه‌ها، معمولا کارفرمایان خواستار مالکیت مدل‌اند. در مقابل، طراحان مدل با استناد به حقوق مالکیت معنوی و صنعتی، خود را صاحب مدل می‌دانند.
ماهیت مشارکتی فرآیندهای BIM نیز مسئله را پیچیده‌تر کرده و تعیین خالق اصلی مدل را با ابهام مواجه می‌سازد؛ چراکه افراد متعددی در تولید مدل نقش دارند و هریک به‌دنبال حفظ حقوق خودند.
برخی از صاحب‌نظران معتقدند حفاظت از حقوق مالکیت معنوی در این پروژه‌ها نیاز به تمهیدات اضافی ندارد؛ زیرا قوانین کپی‌رایت و حقوق مالکیت معنوی، به‌طور کلی شامل طراحی‌های موجود در مدل‌های BIM، ازجمله طراحی‌های گرافیکی، غیر گرافیکی و سایر موارد مرتبط می‌شوند.
بااین‌حال، به‌منظور پیشگیری از اختلافات حقوقی احتمالی ناشی از استفاده‌ی غیر مجاز از این طرح‌ها، ضروری است که تمام اعضای تیم پروژه از حقوق مالکیت یا حق لیسانس مربوط به طرح‌ها آگاهی کامل داشته باشند.
همچنین، حقوق و مسئولیت‌های هریک از طرفین باید به‌شکلی واضح و دقیق در قراردادها تعریف شود.
با تنظیم قرارداد هوشمند در ابتدای پروژه، می‌توان نحوه‌ی دسترسی به مدل، میزان تغییرات مجاز و حقوق مالکیت هریک از ذی‌نفعان را به‌صورت دقیق مشخص کرد.
این قراردادها همچنین می‌توانند تغییرات و ویرایش‌هایی که هر طراح یا پیمانکار در مدل اعمال می‌کند را در بستر بلاکچین به‌صورت شفاف و غیر قابل تغییر ثبت کنند.
ازاین‌طریق، درصورت بروز اختلاف یا نیاز به بررسی، تمامی تغییرات و فعالیت‌ها در مدل به‌وضوح در دسترس خواهد بود و اختلافات حقوقی مرتبط با مالکیت و حقوق معنوی مدل کاهش می‌یابند.
بااین‌حال، قراردادهای هوشمند نمی‌توانند تمام مشکلات و چالش‌های مالکیت مدل طراحی‌شده را حلوفصل کنند؛ چراکه قراردادهای هوشمند توانایی تفسیر موارد پیچیده را ندارند و نمی‌توانند در موارد خاص انعطاف پذیر باشند.
علاوه‌بر این، وجود یک چهارچوب قانونی مشخص برای حمایت از حقوق مالکیت مدل طراحی‌شده ضروری است.
۲. نیاز به ساختار قراردادی جدید
گنجاندن فناوری BIM در قراردادهای ساخت‌وساز، به ساختار جدیدی از این قراردادها نیاز دارد. قراردادهای ساخت‌وساز سنتی معمولا قادر به پیش‌بینی تمامی جوانب و ویژگی‌های فناوری BIM نیستند.
در قراردادهای مبتنی‌بر فناوری BIM، به‌دلیل حجم زیاد اطلاعات و به‌روزرسانی‌های مداوم آنها در یک محیط داده‌ی مشترک (CDE)، تعیین مسئولیت‌های هریک از اعضای تیم پروژه بسیار مهم است. این مسئولیت‌ها شامل ایجاد، توسعه و مدیریت مدل‌های BIM و سایر جنبه‌های فنی و اجرایی پروژه می‌شوند.
طراحی مدل‌ها در BIM، به‌دلیل فقدان اصول مشترک، رویه‌‌ی قضایی و دستورالعمل‌های مناسب، ممکن است باعث بروز خطا و ایجاد مسئولیت برای طراح آن قسمت باشد.
ازآنجایی‌که در طراحی یک مدل ممکن است اشخاص متعددی دخالت داشته باشند، لازم است مسئولیت ناشی از اشتباهات در طراحی به‌صراحت در قرارداد ذکر شود؛ چراکه پیمانکاران با تکیه بر داده‌های موجود در مدل، فرآیند ساخت پروژه را دنبال خواهند کرد و اشتباه در طراحی مدل، چه از لحاظ فیزیکی و چه از لحاظ تاخیر در بهره‌برداری از پروژه ممکن است موجب بروز خسارت شود.
در این میان، تعیین مسئولیت مدیریت محیط داده‌ی مشترک امری ضروری است و باید صراحتا در قرارداد پیش‌بینی شود.
نقش مدیریت BIM می‌تواند به‌طور متغیر میان طراح ارشد، پیمانکار اصلی یا کارفرما تقسیم شود که هریک از این دیدگاه‌ها می‌توانند در قراردادها اعمال شوند.
۳. فقدان قوانین و مقررات حمایتی برای فناوری BIM و قراردادهای هوشمند
درحال‌حاضر، با توجه به شرایط فعلی، یکی از چالش‌های بزرگ پیش روی صنعت ساخت‌وساز در پذیرش فناوری‌هایی نوین، مانند مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) و قراردادهای هوشمند، فقدان قوانین و مقررات دراین‌خصوص است.
در راستای رشد سریع این فناوری‌ها و تاثیر آنها بر بهبود کارایی پروژه‌ها، چه از نظر حقوقی و چه از نظر فنی، نیاز به یک چهارچوب قانونی منسجم و حمایتی به‌شدت احساس می‌شود؛ چراکه فرایند فراگیر شدن این فناوری‌ها در کشورهای پیشرفته به‌سرعت در حال طی شدن است.
به‌عنوان مثال، مدل‌سازی اطلاعات ساختمان در انگلستان، صرفا در طول پنج سال از یک بحث تئوریک، به یک روش عمده در پروژه‌های ساخت‌وساز بدل شد.
به‌علاوه، قراردادهای هوشمند نیز در حقوق ایران مهجور مانده‌اند. این فناوری، علاوه‌بر ویژگی‌های خاص خود و مزیت‌های استفاده از آن، دارای خطراتی است.
استفاده از این فناوری بدون پشتوانه‌ی قانونی و نبود مقررات حمایتی از استفاده‌کنندگان قراردادهای هوشمند ممکن است خسارات زیادی برای آنان به وجود بیاورد و این موضوع می‌تواند دلیل عدم رغبت اشخاص فعال در حوزه‌های مختلف، به‌ویژه در صنعت ساخت‌وساز، به استفاده از این فناوری باشد.
لذا به‌منظور پیشرفت و تسهیل استفاده از این فناوری‌ها، قانون‌گذاری دراین‌خصوص امری ضروری است که باعث ایجاد اطمینان‌خاطر برای کاربران این فناوری‌ها خواهد شد.
لزوم توجه به فناوری‌های جدید در قوانین موجود
چرا باید فناوری‌های نوین مانند BIM و قراردادهای هوشمند در قوانین گنجانده شوند؟
در قوانین و آیین‌نامه‌های متعدد، مانند قانون برنامه هفتم توسعه مصوب ۱۴۰۳، قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی مصوب ۱۳۹۳ و آیین‌نامه اجرایی ماده ۳۴ قانون اجرای احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور (نظام فنی و اجرایی یکپارچه کشور) نیز به به‌کارگیری روش‌ها و طرح‌هایی که توجیه فنی و اقتصادی دارند اشاره شده است.
با توجه به این مواد، لزوم و ضرورت پیش‌بینی چهارچوب‌های قانونی برای فناوری‌های نوین، مانند BIM و قراردادهای هوشمند، به‌منظور ارتقای نظام فنی و اجرایی کشور در صنعت ساخت‌وساز به‌شدت احساس می‌شود.
قوانین جدید چگونه می‌توانند از فناوری‌های نوین در صنعت ساخت‌وساز حمایت کنند؟
طبق بند ح ماده ۲۰ قانون برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران و در راستای بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، همچون مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) و قراردادهای هوشمند در صنعت ساخت‌وساز، سازمان برنامه و بودجه‌ی کشور مجاز است از خدمات مشاوران ذی‌صلاح و متخصص در حوزه‌ی فناوری‌های جدید بهره گیرد.
استفاده از این فناوری‌ها، امکان نظارت مستمر بر به‌روزرسانی داده‌ها و اطلاعات پروژه را نیز فراهم می‌سازد و از وقوع خطاهای احتمالی در داده‌ها و مدیریت فرآیندها جلوگیری می‌کند.
در نتیجه، بهره‌گیری از مشاوران متخصص و به‌کارگیری BIM و قراردادهای هوشمند در ارزیابی و نظارت بر طرح‌ها می‌تواند به افزایش کارآمدی، کاهش هزینه‌ها و تسریع در اجرای پروژه‌های ملی منجر شود.
چه ارتباطی بین استفاده از مشاوران متخصص و فناوری‌های نوین در پروژه‌های ساخت‌وساز وجود دارد؟
با توجه به ماده ۳۴ قانون احکام دائمی توسعه کشور و ماده ۲ آیین‌نامه این ماده، نظام فنی و اجرایی کشور موظف به ارتقاء و همسان‌سازی ضوابط فنی، مالی و قراردادی شده است.
این قانون، دولت را ملزم می‌کند که به‌منظور افزایش کارآمدی و اثربخشی در طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای، اقدامات لازم را در جهت ایجاد نظام یکپارچه‌ی فنی و اجرایی انجام دهد.
چنین نظامی شامل اصول، برنامه‌ها، فرآیندها و اسناد مرتبط با مدیریت، توسعه و بهره‌برداری از طرح‌های سرمایه‌گذاری و پروژه‌های ساخت‌وساز خواهد بود.
آیا فناوری‌های نوین می‌توانند به ارتقای بهره‌وری در سیستم فنی و اجرایی کشور کمک کنند؟
علاوه‌بر موارد پیش‌گفته، روش‌های اجرایی مشارکت میان بخش‌های عمومی و خصوصی، ازجمله تامین مالی، ساخت، بهره‌برداری و انتقال پروژه‌ها، باید با تضمین‌های کافی به اجرا درآیند.
در این راستا، بهره‌گیری از فناوری‌های نوینی مانند BIM و قراردادهای هوشمند می‌تواند نقش بسزایی در افزایش بهره‌وری و شفافیت نظام فنی و اجرایی کشور ایفا کند.
این فناوری‌ها با ایجاد ابزارهای دقیق‌تر برای کنترل و یکپارچه‌سازی داده‌ها میان تمامی ذی‌نفعان، زمینه را برای مدیریت و نظارت کارآمدتر بر پروژه‌های ساخت‌وساز فراهم می‌کنند و دستیابی به نتایج بهینه‌تر در پروژه‌های بزرگ را تسهیل می‌نمایند.
مشارکت بخش‌های دولتی و خصوصی چگونه می‌تواند با استفاده از فناوری‌های نوین بهبود یابد؟
ماده ۲۳ قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی مصوب ۱۳۹۳، شرایط لازم برای پیشنهاد طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای جدید در لوایح بودجه سنواتی را تشریح می‌کند.
طبق این ماده، عناوین و اهداف کمّی و اعتبارات طرح‌های جدید باید با رعایت قوانین و مقررات مربوطه، ازجمله تبصره‌های ۲۲ و ۲۳ قانون برنامه و بودجه مصوب ۱۳۵۱ و همچنین رعایت سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی، در قالب گزارشی توجیهی شامل جنبه‌های فنی (حجم کار و زمان‌بندی اجرا)، اقتصادی، مالی، زیست‌محیطی و پدافند غیر عامل توسط مشاوران و دستگاه‌های اجرایی تهیه و پس از تایید سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال شوند.
این رویکرد درصورت اجرایی شدن، می‌تواند به بهبود شفافیت و کارآمدی طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای کمک کند و زمینه‌ساز بهره‌برداری موثر از ابزارهای نوین مدیریتی، نظیر فناوری‌های BIM و قراردادهای هوشمند، در این پروژه‌ها گردد.
قوانین موجود چگونه می‌توانند به بهره‌برداری موثر از فناوری‌های نوین در پروژه‌های عمرانی کمک کنند؟
با توجه به قوانین موجود و مقررات مربوط به توسعه‌ی نظام فنی و اجرایی کشور، استفاده از فناوری‌های نوین، مانند BIM و قراردادهای هوشمند، نه‌تنها ضرورت دارد، بلکه توجیه فنی و اقتصادی آن نیز به‌وضوح مشخص است.
این فناوری‌ها قادرند با بهبود فرآیندهای طراحی، ساخت و مدیریت پروژه‌های عمرانی، کارآیی و اثربخشی نظام فنی کشور را ارتقا دهند.
ازسوی‌دیگر، بهره‌گیری از این ابزارها می‌تواند به کاهش هزینه‌ها، افزایش دقت در اجرای پروژه‌ها و تسریع در زمان‌بندی‌ها منجر شود که در نهایت به تحقق اهداف توسعه‌ای کشور کمک خواهد کرد.
بنابراین، با توجه به شرایط قانونی و الزامات موجود در قوانین مرتبط، استفاده از این فناوری‌ها به‌عنوان بخشی از استراتژی‌های بهبود صنعت ساخت‌وساز، برای تحقق بهره‌وری بیشتر و ایجاد شفافیت در فرآیندهای اجرایی امری ضروری است.
چند سوال مهم درخصوص فرصت‌ها و چالش‌های حقوقی ادغام فناوری BIM و قراردادهای هوشمند در صنعت ساخت‌وساز
۱. چرا ادغام فناوری BIM و قراردادهای هوشمند ضروری است؟
فناوری BIM ارتباطات را تسهیل کرده، خطاها و اختلافات را کاهش می‌دهد و شفافیت فرآیند اجرایی را بهبود می‌بخشد. این فناوری موجب کاهش هزینه‌ها و تسریع پروژه‌ها می‌شود.
۲. چه چالش‌های حقوقی در ایران مانع از استفاده از BIM و قراردادهای هوشمند می‌شود؟
چالش‌هایی همچون مسائل مالکیت فکری مدل‌ها، امنیت داده‌ها و عدم وجود قوانین مرتبط با این فناوری‌ها، پذیرش آنها را در ایران دشوار کرده است.
۳. چه اقداماتی برای تسهیل پذیرش این فناوری‌ها ضروری است؟
تدوین قوانین شفاف برای مالکیت داده‌ها و استانداردسازی قراردادهای هوشمند، همراه با ارتقای زیرساخت‌های تکنولوژیکی، از اقدامات لازم برای پذیرش این فناوری‌هاست.
۴. چگونه می‌توان از فناوری BIM و قراردادهای هوشمند بهره برد؟
با ایجاد چهارچوب قانونی مناسب، می‌توان از فناوری‌های BIM و قراردادهای هوشمند برای بهبود کارایی، شفافیت و کاهش هزینه‌ها در پروژه‌های ساخت‌وساز بهره برد.
دفتر حقوقی لیبرالا با بهره‌گیری از تیمی متخصص و مجرب در زمینه‌ی صنعت ساخت‌وساز، خدمات مشاوره‌ای و حقوقی را در راستای ادغام فناوری‌های نوین، مانند مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) و قراردادهای هوشمند، ارائه می‌دهد. کارشناسان حقوقی ما با تسلط بر چالش‌های حقوقی این فناوری‌ها، به‌ویژه در حوزه‌ی مالکیت فکری، امنیت داده‌ها و تدوین قراردادهای هوشمند، می‌توانند به شما در ایجاد چهارچوب‌های قانونی مناسب برای استفاده‌ی بهینه از این فناوری‌ها کمک کنند.
برای دریافت مشاوره و خدمات حقوقی در زمینه‌ی ادغام فناوری‌های نوین در پروژه‌های ساخت‌وساز، با ما تماس بگیرید. کارشناسان ما آماده‌ی پاسخگویی به سوالات شما و ارائه‌ی راهکارهای قانونی متناسب با نیازهای پروژه‌تان هستند.
منابع
Mosey, David. 2019. “Collaborative Construction Procurement and Improved Value”. John Wiley & Sons;
Shojaei, Alireza, Ian Flood, Hashem Izadi Moud, Mohsen Hatami, and Xun Zhang. 2019. “An Implementation of Smart Contracts by Integrating BIM and Blockchain.” In Advances in Intelligent Systems and Computing;Succar, Bilal. 2008. “Building Information Modelling Framework: A Research and Delivery Foundation for Industry Stakeholders.” Automation in Construction 18 (3).
