در دنیای امروز که تکنولوژیهای رایانهای و نرمافزاری بخشی جداییناپذیر از زندگی و کسبوکارها شدهاند، حمایت از پدیدآورندگان نرمافزارها اهمیتی حیاتی دارد. بدون وجود یک نظام حقوقی کارآمد برای حمایت از این آثار، نوآوران و توسعهدهندگان نرمافزار با مشکلات جدی از جمله کپیبرداری غیر مجاز، استفادهی غیر منصفانه و نقض حقوق مادی و معنوی خود مواجه میشوند؛ بنابراین، ثبت نرمافزار بهعنوان یکی از ابزارهای مهم حقوقی، میتواند از پدیدآورندگان در برابر چنین خطراتی محافظت کند و حقوق انحصاری آنها را تضمین نماید.
در حقوق ایران، قانونگذار با تصویب قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای در سال ۱۳۷۹، گام بلندی در جهت حمایت از حقوق معنوی و مادی پدیدآورندگان برداشته است. این قانون، نرمافزارهای رایانهای را تحت حمایت خود قرار داده و برای پدیدآورندگان حقوقی چون حق نشر، تکثیر و توزیع نرمافزار را در نظر گرفته است. به عبارت دیگر، این قانون به پدیدآورندگان این امکان را میدهد که کنترل کامل بر استفاده و توزیع آثار خود داشته باشند و از منافع اقتصادی آنها بهرهمند شوند.
فرآیند ثبت نرمافزار، نهتنها بهعنوان یک اقدام قانونی، بلکه بهعنوان یک گام استراتژیک در راستای حفاظت از ایدهها و نوآوریها عمل میکند. این فرآیند به پدیدآورندگان این اطمینان را میدهد که آثارشان در برابر سوءاستفادههای احتمالی محفوظ خواهد ماند و از حقوق آنها در سطح ملی و بینالمللی دفاع خواهد شد.
وکلای موسسهی حقوقی لیبرالا با تخصص در حوزهی مالکیت فکری، آمادهاند تا شما را در فرآیند ثبت نرمافزار یاری کنند. این موسسه با ارائهی مشاورههای حرفهای و دقیق، میتواند به شما کمک کند که حقوق خود را بهطور موثر ثبت و حفظ کنید و از ایدهها و نوآوریهای خود در برابر تهدیدات قانونی محافظت نمایید. با توجه به پیچیدگیهای حقوقی و فنی این حوزه، همکاری با وکلای متخصص میتواند تضمینکنندهی موفقیت شما در این مسیر باشد.
تعریف نرمافزار در حقوق ایران
آییننامه اجرایی قانون حمایت از پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای در ماده ۲ نرمافزار را بهطور جامع تعریف کرده است: «نرمافزار عبارت است از مجموعه برنامههای رایانهای، رویهها، دستورالعملها و مستندات مربوط به آنها و نیز اطلاعات مربوط به عملیات یک سیستم رایانهای که دارای کاربری مشخص بوده و بر روی یکی از حاملهای رایانهای ضبط شده باشد.» این تعریف، نشاندهندهی گستردگی مفهوم نرمافزار در دنیای دیجیتال امروز است که نهتنها شامل کدهای برنامهنویسی است، بلکه رویهها و مستندات مربوطه را نیز شامل میشود.
علاوهبر این، مطابق تبصرههای این ماده، آثار صوتی، تصویری و نوشتاری که به کمک نرمافزار پردازش شدهاند و بهصورت یک پدیدهی مستقل تهیه و ارائه میشوند نیز مشمول این قانوناند. این نکته بیانگر آن است که قانونگذار در نظر دارد که تمامی ابعاد و جوانب مربوط به نرمافزار را در بر گیرد و از حقوق پدید آورندگان این آثار حمایت نماید.
بااینحال باید توجه داشت که طبق تبصره ۲ ماده ۲ آییننامه مذکور، تنها خلق عملیات نرمافزاری در ذهن یا بیان مخلوق ذهنی بدون اینکه برنامههای رایانهای و مستندات و دستورالعملهای آن تدوین شده باشد، نرمافزار محسوب نمیشود و برای خالق آن حقوقی ایجاد نمینماید. این نکته حائز اهمیت است؛ زیرا تاکید بر نیاز به مستندسازی و تدوین مشخصات فنی نرمافزار، بهمنظور به رسمیت شناختن حقوق پدیدآورنده دارد.
ثبت نرمافزار؛ حق اختراع یا حق مولف؟
امروزه اکثر نظامهای حقوقی نرمافزار را مصداقی از آثار ادبی و هنری میدانند. قانون حمایت از پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای نیز این رویه را پیشبینی کرده است؛ اما در نمونههای خاصی، نرمافزار را بهعنوان اختراع نیز شناسایی میکند. این دو رویکرد، یعنی حمایت از نرمافزار تحت عنوان حق مولف و حق اختراع، هرکدام ویژگیها و پیامدهای خاص خود را دارند.
دلیل اینکه اکثر نظامهای حقوقی نرمافزار را در قالب حق مولف حمایت میکنند، به دو نکتهی اساسی بازمیگردد:
تلاش فکری پدیدآورنده: نرمافزارها حاصل تلاشهای فکری و خلاقانه پدیدآورندگان آناند؛ این امر نشاندهندهی ابعاد هنری و ادبی آثار نرمافزاری است که با تفکر و نوآوری خلق شدهاند.
عدم نوآوری خاص: امروزه نرمافزارها دیگر بهعنوان اختراعاتی با عنصر نوآوری که برای اخذ حق اختراع ضروری است، شناخته نمیشوند؛ این بدان معناست که نرمافزارها معمولا موضوعات جدیدی را ارائه نمیدهند و بیشتر بر پایهی مفاهیم و تکنیکهای موجود ساخته میشوند.
ازسویدیگر، اگر نرمافزار را در قالب حق مولف و کپیرایت قابل حمایت بدانیم، این امر حمایت بینالمللی بدون تشریفات و هزینههای زیاد را بر اساس کنوانسیونهای جهانی برای این آثار فراهم میکند. این مسئله بهویژه برای پدیدآورندگان نرمافزارها مزیت بهحساب میآید؛ زیرا آنها میتوانند بهراحتی و بدون نیاز به فرآیندهای پیچیدهی اداری از حقوق خود بهرهمند شوند.
دراینراستا، ماده ۴ معاهده سازمان جهانی مالکیت فکری بهصراحت بیان میکند: «برنامههای رایانهای بهعنوان اثر ادبی طبق ماده ۲ کنوانسیون برن حمایت خواهند شد که این حمایت صرفنظر از شکل و حالت بیان آن خواهد بود.» این ماده تاکید میکند که برنامههای رایانهای بهعنوان آثار ادبی از حمایتهای قانونی برخوردارند و این حمایت بهصورت جهانی و بدون قیدوشرط اعمال میشود.
بنابراین به نظر میرسد که در نظامهای حقوقی، حمایت از نرمافزارها تحت عنوان حق مولف بهعنوان یک رویکرد منطقی و عملیتر در نظر گرفته میشود؛ این رویکرد نهتنها به حفاظت از حقوق پدیدآورندگان کمک میکند، بلکه بهطور همزمان امکان دسترسی به حمایتهای بینالمللی را نیز فراهم میآورد. در نتیجه، پدیدآورندگان نرمافزار باید با آگاهی کامل از این دو نوع حمایت و شرایط مربوط به آنها، اقدامات لازم را برای حفاظت از آثار خود انجام دهند.
این در حالی است که قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای در ماده ۲ بیان کرده است که درصورتیکه شرایط مقرر در قانون ثبت اختراعات وجود داشته باشد، نرمافزارهای رایانهای میتوانند بهعنوان اختراع شناخته شوند. این نکتهی مهمی است که نشاندهندهی امکان همپوشانی میان دو نظام حقوقی حق مولف و حق اختراع برای نرمافزارهاست.
با توجه به اینکه قانون ثبت اختراعات بهموجب ماده ۱۵۰ قانون حمایت از مالکیت صنعتی نسخ شده است، باید شرایط قانون حمایت از مالکیت صنعتی را دراینخصوص در نظر گرفت. این شرایط در ماده ۱۲ قانون حمایت از مالکیت صنعتی بیان شده است و بهطور کلی شامل سه ویژگی زیر است:
جدید بودن: اختراع باید بهطور کلی جدید باشد و در هیچ منبع عمومی قبلیای ذکر نشده باشد. این شرط به این معنی است که ایده یا راهحل مورد نظر نباید قبلا در دسترس عموم قرار گرفته باشد.
دارا بودن گام ابتکاری: اختراع باید دارای یک گام ابتکاری باشد؛ به این معنا که برای شخصی با مهارت متوسط در حوزهی مرتبط، واضح و بدیهی نباشد. این ویژگی به نوآوری و خلاقیت در اختراع اشاره دارد.
دارا بودن کاربرد صنعتی: اختراع باید قابلیت استفاده در صنعت و کاربرد عملی داشته باشد. این شرط به اختراعات این امکان را میدهد که بهصورت موثر در تولید کالاها یا ارائهی خدمات استفاده شوند.
با توجه به اینکه شرایط اختراع شامل جدید بودن، گام ابتکاری و کاربرد صنعتی است، میتوان نتیجه گرفت که برای ثبت نرمافزار بهعنوان اختراع، این ویژگیها باید بهدقت ارزیابی شوند. ازآنجاکه توضیحات کامل درخصوص اختراعات و شرایط آنها در مقالهی «قانون حمایت از مالکیت صنعتی» ارائه شده است، از بیان مجدد آنها در اینجا خودداری میشود.
بهطور کلی، پدیدآورندگان نرمافزار باید با توجه به این شرایط، تصمیم بگیرند که آیا نرمافزار آنها شایستهی ثبت بهعنوان اختراع است یا بهتر است تحت حمایت حق مولف قرار گیرد. این انتخاب میتواند تاثیر چشمگیری بر حفاظت از حقوق آنها و امکان بهرهبرداری اقتصادی از آثارشان داشته باشد.
بنابراین، درصورتیکه اختراعات شرایط مذکور در ماده ۱۲ قانون حمایت از مالکیت صنعتی را داشته باشند، قابلیت ثبت بهعنوان اختراع را نیز خواهند داشت. همچنین، موافقتنامهی تریپس (TRIPS Agreement) هر نوع اختراع را در قالبی صرفنظر از نوع آن قابل ثبت میداند؛ به این معنا که اگر نرمافزارهای رایانهای شرایط یک اختراع را دارا باشند، میتوانند بهعنوان اختراع ثبت شوند و تحت حمایتهای قانونی قرار گیرند.
بااینحال برخی از حقوقدانان، حمایت از نرمافزارهای رایانهای تحت حق مولف را مناسب نمیدانند. برخی از دلایل این حقوقدانان عبارتاند از:
عدم الزام ثبت آثار: در نظام حقوقی حق مولف، ثبت آثار الزامی نیست؛ این مسئله به این معناست که اصل مالکیت پدیدآورندگان این حقوق همواره در معرض خطر قرار دارد. با توجه به اینکه کپیبرداری از این آثار بسیار آسان است، نظام حق مولف نمیتواند حمایت کافی را به عمل بیاورد و این امر باعث میشود که پدیدآورندگان بهراحتی در معرض سوءاستفاده قرار گیرند.
ماهیت آثار مشمول حق مولف: ماهیت آثار مشمول حق مولف معمولا ادبی و هنری است؛ این در حالی است که نرمافزارهای رایانهای یک مجموعهی ماشینی بهشمار میآیند که بهطور خاص برای تامین و رفع مشکلات زندگی افراد طراحی و تولید میشوند. این تفاوت در ماهیت آثار، موجب میشود که برخی از حقوقدانان اعتقاد داشته باشند که نظام حق مولف نمیتواند بهخوبی نیازهای پدیدآورندگان نرمافزار را پوشش دهد.
بنابراین، بررسی دقیقتر شرایط و ویژگیهای نرمافزارها و همچنین درک مزایا و معایب هر دو نظام حمایت (حق مولف و حق اختراع) میتواند به پدیدآورندگان کمک کند که بهترین تصمیم را در زمینهی نحوهی حمایت از آثار خود اتخاذ کنند. انتخاب درست میان این دو گزینه میتواند تاثیرات عمیقی بر حفاظت از حقوق آنها و امکان بهرهبرداری اقتصادی از نوآوریهایشان داشته باشد.
حمایت از نرمافزار در حقوق ایران
قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای در ایران، مانند بسیاری از کشورها، دو نظام حق مولف یا کپی رایت را برای حمایت از نرمافزارها بهکار گرفته است. این قانون در ماده ۲ بهصراحت بیان میکند: «درصورت وجود شرایط مقرر در قانون ثبت علائم و اختراعات، نرمافزار بهعنوان اختراع شناخته میشود.» این ماده نشاندهندهی امکان حمایت از نرمافزارها تحت هر دو نظام، یعنی حق مولف و حق اختراع، است و بر اساس شرایط قانونی موجود، پدیدآورندگان میتوانند انتخاب کنند که کدام نوع حمایت برای آثارشان مناسبتر است.
برای صدور تاییدیهی فنی درخصوص نرمافزارهایی که پدیدآورندهشان مدعی اختراع بودن آنهاست، کمیتهای به نام کمیتهی حق اختراع تحتنظر شورای عالی انفورماتیک تشکیل میشود. این کمیته مسئول تصمیمگیری دربارهی نرمافزارهای مورد ادعا است و بررسیهای لازم را برای تعیین وضعیت اختراعی نرمافزار انجام میدهد. نحوهی تشکیل و اعضای این کمیته در ماده ۱۰ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای پیشبینی شده است.
تشکیل چنین کمیتهای بهمنظور بررسی فنی نرمافزارها و تطبیق آنها با شرایط مقرر در قانون، کمک شایانی به پدیدآورندگان میکند که درصورت داشتن شرایط لازم، از حقوق خود بهعنوان اختراع بهرهمند شوند؛ این امر علاوهبر تقویت امنیت حقوقی برای پدیدآورندگان، به نوآوری در صنعت نرمافزار نیز کمک میکند.
ماده ۲۱ آییننامه اجرایی قانون حمایت از پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای، مراحل لازم برای ثبت نرمافزارهایی که متقاضی مدعی اختراع بودن آنهاست را بهروشنی مشخص کرده است. در این ماده بیان میشود که متقاضی باید با مراجعه به ادارهی مالکیت صنعتی، اظهارنامهی مربوطه را دریافت و تکمیل کند و سپس همراه با مدارک و مستندات، به ادارهی یادشده تسلیم نماید. پس از طی این تشریفات، ادارهی مالکیت صنعتی موظف است که یک نسخه از اظهارنامه و مدارک مربوطه را به دبیرخانهی شورای عالی انفورماتیک ارسال کند.
دبیرخانهی شورای عالی انفورماتیک، موضوع را در کمیتهی حق اختراع مطرح میکند و نتیجهی بررسیهای خود را برای ادارهی مالکیت صنعتی ارسال مینماید. سپس، ادارهی مالکیت صنعتی طبق تشریفات قانون حمایت از مالکیت صنعتی، اقدام به صدور ورقهی اختراع و اعلان نتیجه میکند؛ این روند، نشاندهندهی همکاری میان نهادهای مختلف برای بررسی و تایید اختراعات نرمافزاری است که میتواند به پدیدآورندگان کمک کند که حقوق خود را بهصورت قانونی احراز نمایند.
در ادامه، ماده ۲۲ این قانون تصریح میکند: «حقوق دارندهی ورقهی ثبت اختراع نرمافزار همان است که در قانون ثبت علائم و اختراعات و اصلاحات بعدی آن مشخص شده است.» بااینحال، ازآنجاکه قانون ثبت اختراعات بهموجب قانون حمایت از مالکیت صنعتی مصوب ۱۴۰۳ نسخ شده است، لازم است که حقوق مندرج در این قانون جدید مورد توجه قرار گیرد.
همچنین باید توجه داشت که ثبت نرمافزارهای مشمول ماده ۱ و ۲ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای طبق ماده ۸ قانون مذکور، پس از صدور تاییدیهی فنی توسط شورای انفورماتیک انجام میپذیرد و این کار توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا مرجع ثبت شرکتها صورت میگیرد. این فرآیند نشاندهندهی ساختار چندمرحلهای و نظاممند ثبت نرمافزارها در حقوق ایران است و تضمین میکند که این آثار از حمایتهای لازم برخوردار شوند.
بهطور کلی، این مراحل و مقررات به پدیدآورندگان نرمافزار این امکان را میدهند که با رعایت قوانین و مقررات موجود، حقوق خود را بهعنوان خالق اثر محفوظ دارند و از مزایای قانونی ناشی از ثبت اختراعات خود بهرهمند شوند.
بهعلاوه، طبق ماده ۱۶ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای، آثار موضوع ماده ۱ این قانون را درصورتی مورد حمایت قرار خواهند گرفت که برای اولین بار در ایران تولید و توزیع شده باشند.
چگونگی صدور گواهی ثبت نرم افزار
مراحل صدور گواهی ثبت نرمافزار طبق آییننامه اجرایی قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای به شرح زیر است:
۱. تکمیل فرم درخواست (ماده ۲۴)
متقاضی ثبت نرمافزار ابتدا باید فرمهای مربوطه را تکمیل کند. سپس دو نسخه از نرمافزار را به دبیرخانه تحویل داده و رسید دریافت نماید. همچنین، متقاضی موظف است به ازای هر نرمافزار، مبلغ یکصد هزار ریال برای ثبت و یکصد هزار ریال برای تایید فنی به حساب خزانه واریز کند و رسید آن را نیز به درخواست خود پیوست نماید.
۲. استعلام عدم مخالفت با نظم عمومی (ماده ۲۵)
شورای مربوطه قبل از تایید فنی نرمافزار، موظف است که با ارسال یک نسخه از نرمافزار به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عدم مخالفت نرمافزار را با اخلاق اسلامی، عفت عمومی و سلامت شخصیت کودکان و نوجوانان استعلام کند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظف است ظرف یک ماه نظر خود را اعلام کند. اگر وزارت نتواند ظرف این مدت اظهارنظر کند، عدم مخالفت نرمافزار با ضوابط فرهنگی تایید شده تلقی خواهد شد.
۳. بررسی فنی (ماده ۲۶)
پس از دریافت تاییدیهی عدم مخالفت، شورای مربوطه موظف است حداکثر ظرف سه ماه نسبتبه بررسی فنی نرمافزار اقدام کند. درصورت عدم اعلام نظر شورا در مهلت مقرر، تایید فنی تلقی خواهد شد.
۴. صدور گواهی ثبت (ماده ۲۷)
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظف است حداکثر ظرف دو هفته پس از دریافت تاییدیهی فنی شورا، نسبتبه ثبت نرمافزار و صدور گواهی ثبت به نام متقاضی اقدام کند.
۵. انتقال حقوق مادی (تبصره ۱ ماده ۲۷)
دارندهی گواهینامهی ثبت نرمافزار میتواند با مراجعهی شخصی به وزارت، تقاضای انتقال حقوق مادی نرمافزار به شخص دیگری را ارائه دهد. وزارت موظف است مراتب نقلوانتقال را ثبت کرده و در گواهینامهی ثبت نرمافزار درج کند.
۶. ثبت تغییرات مالکیت (تبصره ۲ ماده ۲۷)
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظف است مراتب ثبت و تغییرات مالکیت حقوق مادی نرمافزار را در سایت اینترنتی ویژهای که برای این منظور ایجاد شده است، درج کند.
۷. اعتراض به تصمیمات (ماده ۳۱)
چنانچه متقاضی نسبتبه تصمیم شورای عالی انفورماتیک یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعتراض داشته باشد، میتواند در شورای یادشده یا کمیتهای که توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تعیین میشود، درخواست تجدیدنظر و رسیدگی مجدد نماید.
مدت حمایت از حقوق ناشی از ثبت نرمافزار
مدت حمایت از حقوق ناشی از ثبت نرمافزار در ایران بهطور واضح در ماده ۱ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای مشخص شده است. این ماده به حقوق پدیدآورندگان نرمافزار اشاره دارد و به تفکیک، مدت حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده را بیان میکند.
بر اساس این ماده، حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهرهبرداری مادی و معنوی نرمافزار رایانهای به پدیدآورندهی آن تعلق دارد. همچنین، نحوهی تدوین و ارائهی دادهها در محیطهای قابل پردازش رایانهای نیز تحت حمایت این قانون قرار میگیرد.
مدت حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده، ۳۰ سال از تاریخ پدیدآوری نرمافزار است. این مدت به پدیدآورندگان این امکان را میدهد که از منافع مادی اثر خود بهرهمند شوند و از کپیبرداری یا استفادهی غیر مجاز آن توسط دیگران جلوگیری کنند.
در عوض، مدت حمایت از حقوق معنوی پدیدآورنده نامحدود است؛ این بدان معناست که حقوق معنوی پدیدآورنده، نظیر حق انتساب اثر به خود و حق جلوگیری از تغییرات غیر مجاز در نرمافزار، تا زمانی که اثر وجود دارد حفظ میشود و نمیتوان آنها را از بین برد.
این ترکیب از حمایتهای مادی و معنوی نشاندهندهی توجه قانونگذار به حقوق پدیدآورندگان نرمافزار است و تلاش دارد تا انگیزههای لازم برای نوآوری و تولید نرمافزارهای جدید را فراهم آورد. با وجود حمایتهای مادی در مدتزمان محدود و حقوق معنوی که بهطور نامحدود برقرار است، پدیدآورندگان میتوانند با اطمینان بیشتری به توسعه و انتشار آثار خود بپردازند.
ضمانت اجرای نقض حقوق مربوط به نرمافزارها
در ماده ۱۳ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای، برای افرادی که حقوق مورد حمایت این قانون را نقض نمایند، مجازاتهای مشخصی در نظر گرفته شده است. طبق این ماده، علاوهبر الزام به جبران خسارت، فرد متخلف ممکن است به حبس از نود و یک روز تا شش ماه و همچنین جزای نقدی از ۱۰ میلیون تا ۵۰ میلیون ریال محکوم شود. این مجازاتها بهمنظور جلوگیری از نقض حقوق پدیدآورندگان و حمایت از آثار آنان تعیین شدهاند.
با توجه به پیچیدگیهای قوانین مربوط به حمایت از نرمافزار و حقوق پدیدآورندگان آن، مشاوره با وکیل متخصص در این زمینه ضروری است. درک حقوق و وظایف قانونی، همچنین فرآیندهای ثبت و حمایت از آثار، به پدیدآورندگان کمک میکند که از حقوق خود بهخوبی دفاع کنند و از مشکلات احتمالی پیشگیری نمایند. درصورتیکه درخصوص فرآیند ثبت نرمافزار یا دعاوی مربوط به آن نیاز به مشاورهی حقوقی و تخصصی دارید، میتوانید با وکلای موسسهی حقوقی لیبرالا تماس بگیرید.
منابع
میرحسینی، سید حسن؛ مقدمهای بر حقوق مالکیت فکری، انتشارات میزان؛