با وجود فقدان نص قانونى، حقوقدانان در تقسيم‌بندى خود از تعهد، آن را به دو دسته تعهد به وسيله و تعهد به نتيجه تقسيم نمودهاند.
از لحاظ منطقى اين تقسيم‌بندى جامع و مانع است. در حالى كه بايد توجّه داشت، تعهد به انتقال مال و تعهد به عدم انجام كار، عقلاً و عرفاً تعهد به نتيجه است و بايد اين تقسيم‌بندى را ناظر به تعهدات موجود فرعى يا تعهد به انجام كار بدانيم.
تعهد به وسیله
منظور از تعهد به وسيله، به‌كاربردن حداكثر كوشش متعهد در جهت نيل به هدف خاص است. در اين‌گونه تعهدات، متعهد بايد وسيله‌ی عقلى، عرفى و قانونى را جهت نيل به مقصود فراهم آورد و در هنگامى كه ادعاى نقض تعهد مىشود، متعهدله بايد بار اثبات دليل را به دوش كشد و روشن كند كه به چه دلايل و اماراتى دريافته است كه متعهد، از تعهد موجود شانه خالى كرده است.
تعهد به نتیجه
مقصود از تعهد به نتيجه وصول به غايتى خاص است. در اين دسته از تعهدات در واقع متعهد نيل به نتيجه را تضمين كرده است و تبعاً هنگامى كه نتيجه مورد نظر حاصل نشد، وى علىالقاعده مسئول است. متعهد هنگامى كه با دعواى نقض تعهد از سوی متعهدله روبه‌رو مىشود، بايد اثبات كند كه عاملى خارجى كه منتسب به او نيست، مانند قوه قاهره يا مواردى در حكم قوه قاهره، باعث عدم تحقق تعهد قراردادى وى شده است.
تعهد به نتیجه در اسناد بین‌المللی
ماده ۵-۴ اصول قراردادهاى بازرگانى بينالمللى در بند ۱ به تعريف تعهد به نتيجه پرداخته و اشعار مىدارد كه: «به آن ميزان كه تعهد یک طرف مستلزم وظيفهاى براى دستيابى به نتيجهاى مشخص است، آن طرف مستلزم است كه به آن نتيجه دست يابد.»
تعهد به وسیله در اسناد بین‌المللی
بند ۲ ماده ۵-۴ اصول قراردادهاى بازرگانى بينالمللى نيز به تعريف و بیان تكاليف طرفين در تعهد به وسيله مىپردازد و مىگويد: «به ميزانى كه تعهد یک طرف مستلزم وظيفهاى براى انجام حداكثر كوشش در اجراى یک فعاليت است، آن طرف ملتزم است كه اين تلاش را به نحوى انجام دهد كه شخص متعارف از همان سنخ در همان اوضاع و احوال، آن را انجام مىداده است.»
حدود ایفای تعهد
هيچ قانونگذارى توقع ايثار و فداكارى و جان‌فشانى از طرفين یک قرارداد ندارد، بلكه صرفاً عمل در حيطه قانون و تلاش با حسن نيت، جهت انجام تعهدات را اراده مىكند. لذا نظر به عملكرد فردى متعارف در همان وضعيت خواهد داشت.
معیار شناسایی تعهد به وسیله و تعهد به نتیجه
اصول قراردادهاى بازرگانى بينالمللى در ماده ۵-۵ معيارى براى شناسايى تعهد به وسيله و تعهد به نتيجه را ارائه مىدهد و بيان مىكند: «در تعيين اينكه تعهد یک طرف تا چه حد انجام حداكثر كوشش در اجراى يك فعاليت يا وظيفهاى براى دستيابى به نتيجهاى مشخص را شامل مىشود بايد از جمله به عوامل زير توجّه داشت:
الف) طريق بيان تعهد در قرارداد؛
ب) مبلغ قراردادى و ساير شروط قرارداد؛
ج) ميزان مسئوليّت ناشى از خطرى كه به طور معمول در دستيابى به نتيجه‌ی مورد انتظار ذی‌مدخل است؛
د) قابليت طرف ديگر بر تاثيرگذارى بر اجراى تعهد مورد نظر.»
براى مثال، چنانچه پرداخت پول منوط به حصول نتيجهاى خاص بوده باشد يا اينكه پول در ابتدا پرداخت شده وليكن بكار بردن حسن نيت معمول تجارى براى نيل به نتيجه مقرر شده باشد، راهنماى خوبى براى شناخت ماهيت تعهد از حيث مقيد به نتيجه يا تعهد به وسيله بودن خواهد بود.
نتیجه‌گیری
در یک تقسیم‌بندی، تعهد، به تعهد به وسیله و تعهد به نتیجه تقسیم می‌شود. هر دو این تقسیم‌بندی‌ها در نظم حقوقی ایران و اسناد بین‌المللی پذیرفته شده‌اند.
تعهد به وسیله تعهدی در جهت فراهم کردن حداکثری وسایل و تلاش برای ایفای تعهد است و در صورت نقض تعهد بار اثبات دعوی با متعهدله میباشد؛ در حالی که تعهد به نتیجه، تعهدی در جهت به وجود آمدن نتیجه است و صرفا با فراهم کردن وسایل و تلاش حداکثری جهت انجام تعهد، متعهد بری نمی‌شود و در صورت عدم حصول نتیجه مسئولیت با متعهد است مگر اینکه بتواند وقوع امری غیرقابل انتظار و غیرقابل پیش‌گیری مانند موارد قوه‌ی قاهره را ثابت نماید.
منابع
دروديان، حسنعلى؛ حقوق تعهدات، جزوه درسى سال تحصيلى ۷۱-۷۷، دانشگاه تهران، صص ۱۴۵-۱۴۴.
دروديان، حسنعلى؛ حقوق تعهدات، جزوه درسى سال تحصيلى ۷۱-۷۷، دانشگاه تهران، صص ۱۸ و ۱۹.
داراب پور، مهراب؛ تفسيرى بر حقوق بيع بينالمللى، چ اول، پاييز ۱۳۷۴، ج ۲، ص ۲۳۸.
