حقوق مالکیت فکری چیست؟
در دنیای امروز، ایده‌ها و نوآوری‌ها ارزش ویژه‌ای پیدا کرده‌اند؛ از طراحی یک لوگوی ساده گرفته تا تولید نرمافزارهای پیچیده. نتایج فعالیت‌های فکری انسان هم می‌تواند مورد حمایت قانون قرار گیرد تا از نقض حقوق آن پیشگیری شود. مالکیت فکری این امکان را به افراد می‌دهد تا از اختراعات، آثار هنری، علائم تجاری و دیگر دارایی‌های ناملموس خود حفاظت کنند.
اگر شما صاحب یک کسب‌وکارید یا به‌تازگی شروع به راه‌اندازی یک برند کرده‌اید، آگاهی از حقوق مالکیت فکری می‌تواند به شما کمک کند که با ثبت علائم تجاری، حق اختراع و حق تالیف، اطمینان حاصل کنید که تلاش‌ها و خلاقیت‌های شما به‌عنوان دارایی ارزشمند شما شناخته می‌شود.
موسسه‌ی حقوقی لیبرالا با تجربه و تخصص در حوزه‌ی مالکیت فکری و دعاوی بین‌المللی آماده است تا شما را در حفظ و گسترش حقوق فکری‌تان یاری کند؛ از ارائه‌ی مشاوره برای ثبت علائم تجاری و حق اختراع، تا پیگیری دعاوی مربوط به نقض حقوق فکری در سطح بین‌المللی، تیم ما با آگاهی و دانش به‌روز در کنار شما خواهد بود تا اطمینان حاصل شود که خلاقیت‌ها و دستاوردهای شما در برابر هرگونه چالش محافظت می‌شوند.
شاخه‌های مالکیت فکری
حقوق مالکیت فکری به‌طور کلی به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: حقوق مالکیت صنعتی و حقوق مولف یا کپی‌رایت.
الف) مالکیت صنعتی
مالکیت صنعتی شامل حقوقی است که از دستاوردهای صنعتی و تجاری حمایت می‌کند. این دسته شامل موارد زیر است:
۱. اختراعات: حق انحصاری برای استفاده از یک نوآوری فنی یا محصول جدید که برای اولین بار به وجود آمده است. این حق به مخترع اجازه می‌دهد که جلوی استفاده‌ی غیر مجاز دیگران از اختراع خود را بگیرد.
در قانون حمایت از مالکیت صنعتی مصوب ۱۴۰۳، اختراع به‌عنوان نتیجه‌ای از یک ایده‌ی نوآورانه تعریف شده است که یک راه‌حل جدید برای یک مشکل فنی ارائه می‌دهد. اختراع می‌تواند شامل دو دسته باشد: فرآورده و فرآیند.
فرآورده: به محصولی گفته می‌شود که به‌عنوان نتیجه‌ی یک اختراع طراحی و تولید شده است. این محصول می‌تواند یک شیء فیزیکی باشد که از طریق یک روش خاص تولید یا یک نوآوری فنی به دست می‌آید.
فرآیند: به مجموعه‌ای از مراحل یا روش‌هایی اشاره دارد که به‌طور مشخص و منظم برای انجام یک کار یا تولید یک محصول جدید طراحی شده‌اند. این فرآیند باید نوآورانه و قابل استفاده در صنعت باشد و به‌نوعی راه‌حلی عملی برای حل یک مشکل فنی ارائه دهد.
به‌طور خلاصه، اختراع می‌تواند یا یک محصول جدید باشد یا یک روش جدید برای تولید آن.
۲. علائم تجاری: نشانه‌ها، کلمات یا طراحی‌هایی که برای شناسایی محصولات یا خدمات یک شرکت از سایر شرکت‌ها استفاده می‌شوند. علائم تجاری باعث شناسایی برند و محصولات در بازار و تمایز آنها از رقبا می‌شوند. انواع این علائم عبارت‌اند از: علائم تجاری؛ علائم جمعی؛ علائم تاییدی؛ نام‌های تجاری در قانون حمایت از مالکیت صنعتی.
این مفاهیم در ماده ۹۵ قانون حمایت از مالکیت صنعتی تعریف شده‌اند:
علامت تجاری: نشانی است که کالاها یا خدمات یک شخص را از کالاها یا خدمات دیگران متمایز می‌کند. به عبارت دیگر، این علامت به مشتریان کمک می‌کند که محصولات یک برند خاص را شناسایی کنند.
علامت جمعی: نشانی است که برای تمایز محصولات یا خدمات گروهی از افراد با سایر افراد استفاده می‌شود؛ به‌عنوان مثال، این علامت می‌تواند به گروهی از تولیدکنندگان کمک کند که محصولات خود را تحت یک نشانه‌ی مشترک معرفی کنند.
علامت تاییدی: به هر نشانهای گفته می‌شود که برای تایید کیفیت یا ویژگی‌های خاص محصولات یا خدمات به کار می‌رود. این علامت نشان‌دهنده‌ی اعتبار و کیفیت محصولات است.
نام تجاری: به هر اسم یا عنوانی اطلاق می‌شود که مشخص‌کننده‌ی شخص حقیقی یا حقوقی عرضه‌کننده‌ی کالا یا خدمات باشد. این نام به مشتریان کمک می‌کند که عرضه‌کننده را شناسایی کنند.
تمامی علائم مذکور قابل ثبت‌اند و قانون از حقوق مالک آنها حمایت می‌کند. ثبت این علائم نیاز به تسلیم اظهارنامه و سایر مدارک لازم دارد. همچنین، تمامی حقوق مربوط به این علائم قابل انتقال به دیگران‌اند؛ اما این انتقال باید به ثبت برسد.
۳. طرح‌های صنعتی: شامل طراحی‌های ظاهری محصولاتی مانند پوشاک، لوازم خانگی، خودرو و… است. این طرح‌ها به خالقان آنها اجازه می‌دهند که از ظاهر منحصربه‌فرد محصولات خود محافظت کنند.
در قانون حمایت از مالکیت صنعتی، طرح صنعتی به هر نوع ترکیب یا چیدمان عناصر ظاهری یک محصول گفته می‌شود که به آن زیبایی و تفاوت می‌بخشد. به عبارت دیگر، هر شکل، خط یا ترکیبی از این دو که ظاهری خاص به یک محصول یا فرآورده‌ی صنعتی بدهد، می‌تواند به‌عنوان طرح صنعتی شناخته شود.
بر اساس ماده ۸۲ این قانون، طرح‌های صنعتی تنها درصورتی قابل ثبت‌اند که جدید و اصیل باشند. جدید بودن یعنی طرح صنعتی باید قبل از تاریخ درخواست ثبت، به‌طور عمومی افشا نشده باشد. به بیان ساده، این طرح باید برای اولین بار توسط طراح یا مالک در مرجع ثبت معرفی شود. اصیل بودن نیز به این معنی است که طرح باید خلاقانه باشد و از روی طرح‌های دیگر کپی‌برداری نشده باشد. یک طرح زمانی اصیل است که با طرح‌های مشابه تفاوت داشته و نشان‌دهنده‌ی سبک شخصی طراح باشد.
به‌طور خلاصه، برای ثبت یک طرح صنعتی، باید جدید و منحصربه‌فرد باشد.
۴. نشانهای جغرافیایی: شامل نام‌ها و علائمی است که نشان‌دهنده‌ی منشأ جغرافیایی یک محصول خاص با ویژگی‌های متمایزند. این نشان‌ها برای حفاظت از کیفیت خاص محصولات مرتبط با یک منطقه‌ی جغرافیایی استفاده می‌شوند؛ مثل زعفران ایران.
ایران در سال ۱۹۵۰ (۱۳۳۸ شمسی) به کنوانسیون پاریس برای حمایت مالکیت صنعتی و تجارتی و کشاورزی ملحق شد. پیوستن ایران به کنوانسیون پاریس به مخترعان و صاحبان علائم تجاری این امکان را داده است که از حقوق خود در دیگر کشورهای عضو نیز بهره‌مند شوند. همچنین، اتباع سایر کشورهای عضو می‌توانند در ایران از حقوق مالکیت صنعتی خود محافظت کنند.
ب) حقوق مولف (کپی‌رایت)
حق مولف به حقوقی گفته می‌شود که به خالقان آثار فکری انسان در زمینه‌های علمی، ادبی و هنری تعلق می‌گیرد؛ این حقوق به نویسندگان، شاعران، هنرمندان، محققان و دیگر خالقان اجازه می‌دهد که از آثار خود محافظت کنند و از استفاده‌ی غیر مجاز دیگران جلوگیری نمایند.
مصادیق آثار تحت حمایت کپی‌رایت
آثار ادبی و هنری: شامل کتاب‌ها، مقالات، شعرها و سایر آثار مکتوب است. آثار دیجیتال هم تحت حمایت کپی‌رایت قرار می‌گیرند. مصادیق این آثار بسیار گسترده است. در اینجا تنها گزیده‌ای از این مصادیق مورد بررسی قرار می‌گیرند. نویسندگان با استفاده از حقوق کپی‌رایت می‌توانند از انتشار غیر قانونی آثارشان جلوگیری کنند.
موسیقی: آثار موسیقایی مانند آهنگ‌ها و قطعات موسیقی تحت حفاظت کپی‌رایت‌اند و هرگونه استفاده از آنها نیاز به مجوز دارد.
فیلم‌ها: تولیدات سینمایی و ویدئویی نیز تحت حقوق مؤلف قرار دارند و استفاده‌ی غیر مجاز از آنها ممنوع است.
نرم‌افزارها: برنامه‌های کامپیوتری و نرم‌افزارها نیز تحت حفاظت کپی‌رایت قرار می‌گیرند؛ به‌طوری که سازندگان نرم‌افزار می‌توانند از حقوق خود برای جلوگیری از نسخه‌برداری غیر قانونی دفاع کنند.
نکته‌ی مهمی که درزمینه‌ی حق مؤلف وجود دارد، این است که برای اینکه یک اثر تحت حمایت حق مولف قرار بگیرد، نیازی به ثبت رسمی آن نیست. به عبارت دیگر، به‌محض اینکه یک شخص یک اثر جدید ایجاد می‌کند، حقوق او به‌طور خودکار و بدون نیاز به ثبت اثر، برقرار می‌شود.
کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری که ایران هنوز به آن ملحق نشده است، یکی از مهم‌ترین معاهدات بین‌المللی درزمینه‌ی کپی‌رایت است. این کنوانسیون حمایت جهانی از آثار ادبی و هنری را بدون نیاز به ثبت رسمی فراهم می‌کند و به خالقان اجازه می‌دهد که از حقوق خود در بیش از ۱۷۰ کشور عضو محافظت کنند. عدم الحاق ایران به این کنوانسیون باعث شده است که آثار خلاقانه‌ی ایرانیان در بسیاری از کشورها از حمایت‌های قانونی کامل برخوردار نباشند.
با وجود این تفاوت‌ها در حوزه‌ی مالکیت صنعتی و کپی‌رایت، هر دو بخش در تقویت اقتصاد و خلاقیت‌های فردی و تجاری نقش مهمی ایفا می‌کنند و به صاحبان آثار این امکان را می‌دهند که از دستاوردهایشان محافظت کنند و از آنها بهره‌برداری قانونی داشته باشند.
درحالی‌که مالکیت صنعتی بیشتر به مسائل تجاری و صنعتی و محافظت از نوآوری‌های مرتبط با محصولات و خدمات می‌پردازد، کپی‌رایت به حفاظت از آثار خلاقانه‌ی فرهنگی و هنری توجه دارد. هر دو بخش از مالکیت فکری نقشی حیات در رشد اقتصادی و فرهنگی دارند. کنوانسیون پاریس و کنوانسیون برن به‌عنوان اسناد بین‌المللی مهم، به ایجاد بسترهایی برای همکاری و هم‌پوشانی بین کشورها درزمینه‌ی حمایت از این حقوق کمک می‌کنند.
قوانین مربوط به مالکیت فکری در حقوق ایران
۱. قانون حمایت از مالکیت صنعتی
حمایت از مالکیت صنعتی یکی از عوامل کلیدی در توسعه‌ی اقتصادی و تشویق نوآوری در جوامع مدرن به شمار می‌آید. این نوع مالکیت شامل حقوق مرتبط با اختراعات، علائم تجاری، طرح‌های صنعتی و دیگر نشانه‌های تجاری‌ای است که به حفظ و حمایت از اموال غیر مادی اختصاص دارند. قانون حمایت از مالکیت صنعتی، به‌عنوان یک چهارچوب قانونی جامع و به‌روز، با هدف حفاظت از حقوق مخترعان و صاحبان علائم تجاری به تصویب رسیده و تلاش دارد تا به تقویت فضای کسب‌وکار و ارتقای رقابت در بازارهای داخلی و بین‌المللی کمک کند.
این قانون که در خردادماه ۱۴۰۳ به تصویب رسید، جایگزین قانون ثبت اختراعات و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶ شده و شامل هشت فصل است که هریک به جنبه‌های مختلف حقوق مالکیت صنعتی می‌پردازد. ازجمله‌ی این مباحث می‌توان به تعریف اختراع، مراحل ثبت آن، شرایط ثبت طرح‌های صنعتی و الزامات مربوط به علائم تجاری اشاره کرد.
تعریف اختراع و شرایط ثبت آن
بر اساس قانون حمایت از مالکیت صنعتی، که در مقاله‌ی مربوط به آن به بررسی آن پرداختیم، اختراع به‌عنوان نتیجه یک فکر نوآورانه تعریف می‌شود که یک راه‌حل جدید برای یک مشکل فنی ارائه می‌دهد. برای ثبت اختراع، آن فکر باید جدید، دارای گام ابتکاری و قابل استفاده در صنعت باشد. ثبت اختراع شامل مراحلی ازجمله تسلیم اظهارنامه و ارائه‌ی مدارک لازم است که درصورت عدم احراز شرایط، ثبت اختراع ممکن نخواهد بود.
طرح‌های صنعتی و علائم تجاری
طرح‌های صنعتی به هرگونه ترکیب و ترتیب عناصر ظاهری یک محصول اطلاق می‌شود که می‌تواند جذابیت و تمایز خاصی به آن ببخشد. برای ثبت طرح صنعتی، طرح مذکور باید جدید و اصیل باشد. همچنین، قانون تعریف‌های مشخصی برای علائم تجاری، علائم جمعی و نام‌های تجاری ارائه می‌دهد که تمامی این علائم قابل ثبت و حفاظت قانونی‌اند.
حقوق مادی ناشی از ثبت مالکیت صنعتی
حقوق مادی به حقوق اقتصادی و مالی ناشی از مالکیت یک اختراع، طرح صنعتی یا علامت تجاری اطلاق می‌شود. این حقوق به دارنده اجازه می‌دهند که از آثار خود بهره‌برداری مالی کند و به‌طور انحصاری از منافع اقتصادی ناشی از آنها استفاده نماید.
به‌طور مشخص، حقوق مادی شامل موارد زیر است:
حق فروش و بهره‌برداری: صاحب حقوق مادی می‌تواند آثار خود را به فروش برساند، آنها را در بازار عرضه کند یا از آنها در تولید محصولات و خدمات استفاده کند.
حق اجازه بهره‌برداری به دیگران: دارنده‌ی حقوق مادی می‌تواند به افراد یا شرکت‌ها اجازه دهد که از اختراع یا طرح صنعتی استفاده کنند و در ازای آن، حق‌الزحمه‌ای دریافت کند.
حق جلوگیری از استفاده غیر مجاز: این حقوق به صاحب اثر این امکان را می‌دهد که از هرگونه استفاده‌ی غیر مجاز یا تخلف از حقوق خود جلوگیری کند.
مدت اعتبار حقوق مادی معمولا محدود به یک دوره‌ی مشخص است و پس از انقضای این مدت، اثر به مالکیت عمومی تبدیل می‌شود.
حقوق معنوی ناشی از ثبت مالکیت صنعتی
حقوق معنوی به حقوقی اطلاق می‌شود که به پدیدآورنده یا صاحب اثر اجازه می‌دهند که نسبت‌به حفظ حیثیت و اعتبار اثر خود اقدام کند. این حقوق بیشتر بر جنبه‌های معنوی و اخلاقی آثار تاکید دارند و به‌نوعی از حقوق مادی مستقل‌اند.
حقوق معنوی شامل موارد زیر است:
حق انتساب: این حق به پدیدآورنده اجازه می‌دهد که به‌عنوان خالق اثر شناخته شود و نام او به‌طور دائمی با اثر همراه باشد.
حق جلوگیری از تحریف: این حق به پدیدآورنده اجازه می‌دهد که از هرگونه تغییر، تحریف یا حذف بخشی از اثر خود که ممکن است به اعتبار آن آسیب برساند، جلوگیری کند.
حق تغییر: پدیدآورنده می‌تواند تصمیم بگیرد که آیا می‌خواهد اثر خود را تغییر دهد یا خیر.
قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان
قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان که در سال ۱۳۴۸ به تصویب رسید، یکی از قوانین کلیدی در حوزه‌ی حقوق مالکیت فکری به شمار می‌آید. این قانون به‌منظور حفاظت از آثار فکری و هنری و ایجاد انگیزه برای خلق آثار جدید توسط هنرمندان و نویسندگان تدوین شده است. در زیر به بررسی جزئیات این قانون و مفاهیم مرتبط با آن می‌پردازیم.
تعریف و دامنه پوشش قانون
این قانون به‌طور خاص برای حمایت از آثار ادبی، هنری و علمی تنظیم شده است و شامل طیف وسیعی از آثار می‌شود. ازجمله‌ی این آثار می‌توان به کتاب‌ها، مقالات، آهنگ‌ها، نقاشی‌ها، فیلم‌ها و نرمافزارهای کامپیوتری اشاره کرد. در واقع، هر اثر خلاقانه که نشان‌دهنده‌ی کار فکری نویسنده یا هنرمند باشد، از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود.
حقوق پدیدآورندگان آثار
قانون حمایت از مولفان به پدیدآورندگان حقوق انحصاری اعطا می‌کند که این حقوق شامل دو دسته اصلی است:
حقوق مادی: این حقوق به مولف اجازه می‌دهد از اثر خود به‌صورت تجاری بهره‌برداری کند. به عبارت دیگر، پدیدآورنده حق دارد اثر خود را بفروشد، تکثیر کند، توزیع کند یا آن را به نمایش بگذارد. این حقوق به مدت مشخصی ادامه دارد و پس از پایان این دوره، اثر به مالکیت عمومی می‌رود.
حقوق معنوی: این حقوق شامل حق انتساب اثر به نام خالق آن و همچنین حق جلوگیری از تحریف یا تغییر غیر مجاز اثر می‌شود. برخلاف حقوق مادی، حقوق معنوی دائمی‌اند و حتی پس از فوت پدیدآورنده نیز پابرجا می‌مانند.
مدت حمایت از مالکیت صنعتی و حق مولف (کپی رایت)
۱. مدت حمایت از حق اختراع: قانون حمایت از مالکیت صنعتی، در ماده ۳۴، مدت‌زمان حمایت از حق اختراع را ۲۰ سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه می‌داند.
۲. مدت حمایت از طرح صنعتی: ماده ۹۲ قانون حمایت از مالکیت صنعتی، مدت حمایت از طرح‌های صنعتی را تا پنج سال پس از تاریخ اظهارنامه می‌داند که این مدت به مدت دو پنج سال دیگر قابل تمدید است.
۳. مدت حمایت از اسرار تجاری: طبق ماده ۱۲۵ قانون حمایت از مالکیت صنعتی، مدت‌زمان حمایت از اسرار تجاری تا زمانی است که اطلاعات مزبور افشا نشده باشند.
بر اساس فصل سوم قانون حمایت از مولفان، مدت‌زمان حمایت از حقوق مادی پدیدآورندگان به تفکیک نوع آثار و شرایط مختلف به شرح زیر است:
۱. آثار فردی: طبق ماده ۱۲ قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان، حقوق مادی پدیدآورنده آثار به مدت ۵۰ سال پس از فوت او محفوظ می‌ماند. درصورتی‌که وارثی وجود نداشته باشد یا حقوق به کسی منتقل نشده باشد، این حقوق به منظور استفاده عمومی در اختیار حاکم اسلامی (ولی فقیه) قرار می‌گیرد. همچنین، اگر اثر مشترکی باشد، طبق تبصره ماده ۱۲، مدت حمایت تا ۳۰ سال پس از فوت آخرین پدیدآورنده ادامه دارد.
۲. آثار سفارش‌شده: طبق مواد ۱۳ و ۱۴، حقوق مادی آثار پدیدآمده به‌واسطه‌ی سفارش تا ۳۰ سال از تاریخ خلق اثر متعلق به سفارش‌دهنده خواهد بود؛ مگر اینکه برای مدت کمتر یا ترتیبی محدودتر توافق شده باشد و همچنین انتقال‌گیرنده حق پدیدآورنده می‌تواند تا ۳۰ سال پس از واگذاری از این حق استفاده کند؛ مگر اینکه توافقی در مورد مدت کمتر صورت گرفته باشد.
آثار سینمایی و عکاسی: طبق ماده ۱۶ قانون مذکور، حقوق مادی آثار سینمایی یا عکاسی از تاریخ نشر یا عرضه به مدت ۳۰ سال مورد حمایت خواهد بود.
پس از انقضای مدت‌های مذکور، استفاده از حقوق مادی، درصورت حیات پدیدآورنده، متعلق به خود او خواهد بود و در غیر این صورت، تابع مقررات مربوط به آثار فردی است.
قوانین مربوط به مالکیت فکری و حقوق مرتبط با آن پیچیده و تخصصی‌اند و بسته به هر مورد ممکن است دارای چالش‌هایی باشند. درصورتی‌که به مشاوره یا کمک در این زمینه نیاز دارید، می‌توانید با کارشناسان موسسه‌ی حقوقی لیبرالا تماس بگیرید.
منابع
میرحسینی، سید حسن؛ مقدمه‌ای بر حقوق مالکیت فکری، انتشارات میزان.
